GWW-Totaal 5 - 2021

13 NUMMER 5 / SEPTEMBER 2021 THEMA KLIMAATADAPTATIE daarin aangevuld met waarnemingen en on- derzoek van het KNMI. Uit het IPCC-rapport blijkt in ieder geval dat Europa vergeleken met andere werelddelen sterkt opwarmt. De winters in Nederland worden natter en de zomerneerslag wordt grilliger. Nederland zal vaker te maken krijgen met droogte en extreme neerslag. Als we niets doen, kan de schade volgens de in 2019 verschenen Swe- co-whitepaper ‘Naar een kosteneffectieve aanpak van klimaatadaptatie in Nederland’ tot 2050 oplopen tot zo’n 36 tot 62 miljard euro. PLANVORMING Het klimaat verandert dus veel sneller dan verwacht. Ook al zou er nu een grote reductie in de CO 2 -uitstoot plaatsvinden wereldwijd (hetgeen natuurlijk een utopie is), dan nog is de verandering al in gang gezet. Daarbij gaat wateroverlast hand in hand met hittestress. Deze tegenstellingen hebben - hoe raar het ook klinkt- met al hun nadelen, samen een voordeel. Hemelwater dat valt uit extreme buien kunnen we op een slimme manier opvangen, bergen en hergebruiken om groen in hete en droge tijden te laten gedijen. Het gevolg: minder wateroverlast (nooit 100% oplosbaar) en meer groen voor schaduw in hete en droge tijden. Dit leidt in algemene zin tot een betere en gezondere leefomgeving. Welke landelijke afspraken zijn er om klimaatadaptief te handelen? Het Deltapro- gramma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA) is een programma van de Nederlandse overheid (Ministerie van I enW) om ons land te be- schermen tegen overstromingen als gevolg van de klimaatverandering, te zorgen voor voldoende zoet water en de inrichting van het land klimaatbestendig te maken. In de Deltawet waterveiligheid en zoetwatervoor- ziening van 2011 is vastgelegd dat er ieder jaar een Deltaprogramma moet komen. Dit wordt opgesteld door de deltacommissaris en op Prinsjesdag aan de Tweede Kamer aangeboden. STRESSTEST Inzicht in de kwetsbaarheid voor weersex- tremen is de basis voor ruimtelijke adaptatie. Daarom hebben gemeenten, provincies, waterschappen en het Rijk in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie afgesproken dat ze samen met betrokkenen de kwetsbaarhe- den in hun gebied in kaart brengen met een stresstest. Uiteindelijk is het de bedoeling dat overheden de stresstest iedere zes jaar updaten, zodat er steeds een actueel beeld is van de kwetsbaarheid van Nederland. Met de Klimaateffectatlas (www.klimaatef- fectatlas.nl ) zijn kaarten beschikbaar die inzicht geven in de effecten van klimaatver- andering per gemeente. Vaak wordt eerst verkennend (stresstest light) gekeken naar de Klimaateffectatlas en wordt daarna ook besloten een verdiepende stresstest uit te voeren. Of de gevonden kwetsbaarheden daadwerkelijk een probleem vormen wordt duidelijk tijdens de risicodialoog. Dit is een gesprek tussen betrokken partijen intern binnen de gemeentelijke organisaties en extern met overige stakeholders over klimaatadaptatie. Hierin wordt bepaald of de potentiële kwetsbaarheden die uit de stresstest volgen een probleem zijn en moet worden ingegrepen. Gemeenten, water- schappen en provincies spreken vervolgens per gebied af welke aanvullende inspanning ze op zich willen nemen om de kwetsbaarheid te verminderen, hoe ze burgers en bedrijven willen ondersteunen bij het treffen van eigen maatregelen en welke schade vooralsnog ge- accepteerd wordt. Deze actiepunten komen in een uitvoeringsagenda. Bij de inwerkingtreding van de Omgevings- wet, naar verwachting op 1 juli 2022, moeten overheden hun Omgevingsvisies gereed hebben. Een afspraak uit het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie is dat de overheden daarin doelen en ambities voor ruimtelijke adaptatie vastleggen. De overheden kunnen hun doelen en ambities voor ruimtelijke adaptatie ook in andere plannen, program- ma’s en regels verankeren. Denk aan plannen voor groen, openbare ruimte, energietransi- tie, circulair bouwen en duurzaamheid, vitaal platteland en riolering en in de gemeentelijke verordeningen. GEVOLGEN VOOR GWW-SECTOR Welke fysieke maatregelen zijn er nodig om de openbare ruimte klimaatbestendig te maken? Kijken we eerste naar de toene- mende wateroverlast door hevige buien, dan zijn diverse maatregelen noodzakelijk. We kunnen rioleringen zwaarder dimensio- neren, maar kijken vooral naar preventieve voorzieningen, zoals waterregulerende bestrating met waterdragende funderingen (zoals infiltratiekratten), wadi’s en infiltratie - voorzieningen om het water langdurig een plek te geven in de openbare ruimte. Vanuit deze buffers moeten aansluitingen onder groenstroken en bomen gemaakt worden zodat het gebufferde water ten goede komt aan de groengroei (zie verder bij hittestress en droogte). De stijging van de zeespiegel levert ook veel uitdagingen op. Volgens experts is een zeespiegelstijging van 1 tot maximaal 2 meter nog te behappen, zij het met enorme infrastructurele investeringen. Denk aan nieuwe dijkverhogingen en kustversterking. Komt het water nog hoger, dan hebben dijken of het verder opspuiten van zand volgens experts weinig zin meer, omdat het zeewater de rivieren ‘blokkeert’, wat ook tot over- stromingen achter de kuststrook kan leiden. Bovendien kan een stijging van de zeespiegel leiden tot verzilting van de grond, doordat zout water onder de dijken door naar de veel lager gelegen polders stroomt. Dat zou funest zou zijn voor de landbouw. Daarnaast moeten we rekening houden met overvloedige regen in de brongebieden van onze rivieren, waardoor het gevaar van hoog water ook van ‘achteren’ komt. Het verder verhogen van dijken heeft echter als nadeel dat eventuele dijkdoorbraken tot zwaardere overstromingen kan leiden. Wat dat aangaat was het project ‘Ruimte voor de rivier’ (afgerond in 2019) een belangrijk alternatief. In ruim twaalf jaar tijd zijn op 34 plekken in Nederland maatregelen genomen om de grote rivieren meer ruimte te geven. Denk hierbij aan onder andere dijkverleggingen, hoogwatergeulen, uiterwaardverlagingen, nevengeulen, kribverlagingen en tijdelijke waterbergingen. Tegelijkertijd zijn maatre- gelen genomen om het rivierenland mooier te maken. Onder meer door de realisatie van nieuwe natuur en de aanleg van voorzienin- gen om beter van het landschap te kunnen genieten. Ook in de ons omringende landen wordt gekeken en gewerkt aan extra buffer- ruimte voor de rivieren bij hoog water. HITTESTRESS EN DROOGTE Naast zware buien en zeespiegelstijging heb- ben we, zoals reeds aangegeven, ook te ma- ken met hittestress en droogteperioden. Dat heeft zelfs tot gevolg gehad dat er in diverse gemeenten – zoals Zevenaar - woningen zijn verzakt en er dus directe schade is ontstaan. Water vasthouden op de plaats waar het valt, in plaats van zo snel mogelijk afvoeren, is het nieuwe adagium. Denk aan afkoppelen van de hemelwaterafvoer van woningen van de riolering. Het regenwater kan dan direct infiltreren in de bodem of tijdelijk worden geborgen in bijvoorbeeld waterdragende funderingen onder een waterdoorlatende of waterpasserende bestrating. Bij veel regen stroomt het water deels ook via wadi’s naar bijvoorbeeld open water, maar dan moet er bij de inrichting van wijken wel rekening wor- den gehouden met het reserveren van ruimte voor open water. Ten aanzien van droogte is het van belang dat we water vasthouden in de haarvaten van ons systeem; dat zijn de straten en tuinen. Ook hier spelen de diverse bergingsme- thoden weer een belangrijke rol, maar ook open water in de wijk, zoals vijvers en sloten. Verder moet er bij regen zoveel mogelijk water direct in de bodem kunnen infiltreren. Dat kan door zoveel mogelijk verharding te vervangen door groen en het toepassen van waterdoorlatende en waterpasserende bestrating. Daarnaast is er de verhoogde kans op hittestress. Die kans is te verlagen door schaduwvorming. Dat kan door bomen, zonwering of zodanig ontwerpen dat de zon zoveel mogelijk uit het gebouw wordt gehou- den. Maar denk ook aan het vervangen van donkere tegels in tuinen door groen (tegels eruit, groen erin). Groene daken en groene gevels dragen eveneens bij aan een koeler stadsklimaat. Daarnaast zorgen groene da- ken voor buffering van regenwater. Gebruik verder materialen met lichte kleuren die warmte weerkaatsen, in plaats van absorbe- ren. Stedelijke gebieden blijven in de zomer in de nachten vaak erg warm, doordat donkere materialen dan hun opgenomen warmte weer afgeven. INFRACAMPUS-IKN Resumerend liggen er dus grote uitdagingen voor de gww-sector om de openbare ruimte klimaatadaptief te maken. Veel kennis is al beschikbaar bij InfraCampus-IKN in Harder- wijk. Op deze permanente beursvloer laten bedrijven zien met welke producten mooie en klimaatrobuuste oplossingen naast riole- ring gemaakt kunnen worden. Er wordt veel aandacht besteed aan de energietransitie en de duurzame huizenbouw (www.infracam- pusharderwijk.nl) . De InfraCampus zou voordat het tot plan- vorming komt eerst eens bezocht moeten worden zodat er al in de initiatiefase van een (her)inrichtingsproject goed nagedacht kan worden wat de markt te bieden heeft aan mooie innovatieve oplossingen. GWWTotaal zal vanaf heden in iedere uitgave in samen- werking met InfraCampus-IKN aandacht besteden aan klimaatadaptie. Want alleen samen zorgen we voor een veilige toekomst! Bronnen: • ‘Climate Change 2021 - The Physical Science Basis’, IPCC-rapport, 2021 • Meerdere artikelen NOS.nl op 9 augustus 2021. • ‘Nieuw IPCC-rapport: temperatuur stijgt sneller dan verwacht’, Kennisportaal Kli- maatadaptatie, 9 augustus 2021 • Groot, ing. F. de, ‘Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie’, Bouwkwaliteit in de Praktijk, nummer 3, 2019. • Groot, ing. F. de, ‘Arnhem omarmt klimaat- adaptatie en biodiversiteit’, GWW Totaal, nummer 5, 2020. Bijzondere oplossing om wateroverlast te beperken: afwateringsbanden van IDS Group, leverancier van afwateringssystemen. Met speciale holle afwate- ringsbanden kan, zonder ingrijpende grondwerk - zaamheden, het water gecollecteerd worden en afgevoerd worden naar een bergingsgebied en/of open water of wadi’s. Op de permanente beursvloer van InfraCampus-IKN in Harderwijk laten bedrijven zien met welke producten mooie en klimaatrobuuste oplossingen naast riolering gemaakt kunnen worden. Er wordt veel aandacht besteed aan de energietransitie en de duurzame huizenbouw (www.infracam- pusharderwijk.nl ).