GWW-Totaal 5 - 2022

Kunstgras sportveld is bron van energie Pag. 8 BEZOEK OOK DE WEBSITE WWW.GWWTOTAAL.NL NUMMER 5 | JAARGANG 13 | SEPTEMBER 2022 HET GROOTSTE GWW PLATFORM IN NEDERLAND THEMA ONDERGRONDSE INFRA ONDERGRONDSE INFRA Zuigen in plaats van graven 14 KWALITEITSBORGING Wkb gedeeltelijk in werking: gevolgen infra 17 GROEN Aan de slag met (her)inrichting? Vergeet de bodem niet! 29 DE SCHANS BV AL RUIM25 JAAR DÉ SPECIALIST (+31) 073 599 17 50 |www.deschansbv.nl J AN S ONB R I D G I NG . N L info@zwaagstrabeton.nl www.zwaagstrabeton.nl eurogate-international.com Grootste assortiment grondboren en palenrammers

Bouwmachine verhuur door héél Nederland Verhuur van graafmachines, wielladers, dumpers, walsen, trilplaten, etc Zie voor onze prijzen www.compactrent.nl of kom langs op één van onze vestigingen. Compact Rent BV | Van Heemstraweg 39a | 6658 KE Beneden Leeuwen | Tel.: 088-0036333 | www.compactrent.nl

3 NUMMER 5 / SEPTEMBER 2022 Water geeft energie Oppervlaktewater, afvalwater en zelfs drinkwater bevatten veel energie die we kunnen gebruiken voor verwarmen en koelen. Stichting RIONED becijfert zelfs dat je ongeveer de helft van de warmtevraag van het gebouwd gebied kan halen uit de energie in oppervlaktewater. Aquathermie noemen we dat: het winnen van energie uit oppervlaktewater, maar ook afvalwater (riolering) en drinkwater. Er zijn inmiddels al bijna honderd projecten gerealiseerd, maar de grote uitrol moet nog op gang komen. Ik verwacht in de toekomst dan ook een veel grotere rol voor Aquathermie. Het is immers zonde om al die energie in oppervlakte- en afvalwater onbenut te laten. En we zullen die energie ook nodig hebben om de klimaatdoelstellingen te halen. Door Aquathermie te combineren met WKO (warmte/koude opslag in de bodem). Kun je er zomers ook ruimten mee koelen. Sinds 2021 wordt van alle gemeenten een warmtevisie gevraagd. Een warmtevisie is een plan dat het tijdpad aangeeft, waarop welke wijk in een betreffende gemeente van het gas afgaat. Het plan moet iedere vijf jaar geactualiseerd worden. In veel warmtevisies zien we aquathermie terugkomen. Een belangrijke rol ligt er dus bij gemeenten, maar ook bij bewoners, netbeheerders en woningcorporaties. Naast aquathermie, kunnen we ook warmte halen uit ‘harde’ oppervlakken die flink opwarmen in met name de zomer. In deze uitgave aandacht voor bijvoorbeeld kunstgrasthermie: het winnen van warmte uit kunstgras door watervoerende leidingen in een kunstgrasveld op te nemen. Een andere mogelijkheid is asfaltthermie, waarbij er warmte uit asfalt wordt gehaald. Ook hier zien we combinaties metWKO. Dennis ten Barge van Aendless Energy is in dit blad hoopvol dat het met kunstgrasthermie en asfaltthermie gaat lukken: “We zien de belangstelling toenemen door de onzekerheid over de gasleveringen en de hoge prijs voor gas. Alternatieve energiesystemen worden daardoor steeds aantrekkelijker.” Resumerend is er veel energie beschikbaar uit water en opwarmende harde oppervlakten. In deze uitgave inspireren we door de mogelijkheden te beschrijven. Maar daarnaast is er weer ruimte voor talrijke andere boeiende ontwikkelingen. Ing. Frank de Groot Hoofdredacteur GWWTotaal INHOUD COLUMN ING. FRANK DE GROOT 14 28 advertenties 06 Actueel Milieuvriendelijke verjongingskuur asfalt 07 Actueel In de spotlight ONDERGRONDSE INFRA 08 Ondergrondse Infra Kunstgras sportveld is bron van energie 11 Ondergrondse Infra Water wordt energiebron 13 Ondergrondse Infra RIONED onderzoekt energie-impact van stedelijk water 16 Ondergrondse Infra Nieuws EN VERDER 17 Kwaliteitsborging Wkb gedeeltelijk in werking: gevolgen infra 19 Infrastructuur Proef met ‘fossielvrij’ asfalt 21 Klimaatadaptatie Klimaatadaptieve infrastructurele oplossing 23 Infrastructuur Beschermende toplaag in iedere gewenste kleur 24 Materieel Bauma 2022 25 Materieel Nieuws 28 Groen Groen Techniek Holland 29 Groen Aan de slag met (her)inrichting? Vergeet de bodem niet! 30 Groen Nieuws 35 Ondernemen Aanbesteden & Aannemen 36 MKB INFRA Op de bres voor het branchebelang 37 MKB INFRA Alternatieve betalingsregeling MKB INFRA wordt standaard in Enschede 38 Productnieuws Productnieuws GWW-sector Advies, Onderzoek & Ontwikkeling ■ Ontwerp ■ Projectbegeleiding UAV-gc ■ Bouwteam ■ RAW ■ BVP Asfalt ■ Beton ■ Speciale Producten ■ Silent Joint® Grondwerk ■ Fundering ■ Riolering ■ Straatwerk ON Onvoorstelb Tuin & Park het beste , h besteld, is m In elke gew NIEUW Landbouwa Industrieba +31(0)592 37 27 19 info@middelbos.nl www.middelbos.nl Import en Groothandel ON-VOOR-STEL-BAAR Onvoorstelbaar groot is ons assortiment aanhangeronderdelen en banden voor Landbouw, Tuin & Park, Quad en Industrie. Door dat enorme assortiment hebben wij altijd voor u het beste, het snelst leverbare en het meest prijsvriendelijke artikel in huis. Vandaag besteld, is morgen in huis. Wielen kunnen we passend maken in onze eigen workshop. In elke gewenste kleur. Met plezier werken wij ons uit de naad voor uw sloffen. NIEUW Landbouwassen Landbouwbanden Industriebanden Velgen BEZOEK ONZE WEBSHOP NIEUW +31(0)592 37 27 19 info@middelbos.nl www.middelbos.nl Import en Groothandel ON-VOOR-STEL-BAAR Onvoorstelbaar groot is ons assortiment aanhangeronderdelen en banden voor Landbouw, Tuin & Park, Quad en Industrie. Door dat enorme assortiment hebben wij altijd voor u het beste , het snelst leverbare en het meest prijsvriendelijke artikel in huis. Vandaag besteld, is morgen in huis. Wielen kunnen we passend maken in onze eigen workshop. In elke gewenste kleur. Met plezier werken wij ons uit de naad voor uw sloffen. NIEUW Landbouwassen Landbouwbanden Industriebanden Velgen BEZOEK ONZE WEBSHOP NIEUW

WIJ SPREKEN ELKAARS STAAL — Verkoop en verhuur — Groot assortiment — Nieuw en gebruikt staal hpstaal.nl Levensduurverlengend onderhoud LVO betreft een preventieve onderhoudsmethode, om de levensduur van het asfalt te verlengen, zonder het asfalt te vervangen. De bitumenemulsie is aangevuld met verjongingscomponenten, met als doel een versterkende en verjongende werking. Neomex® Eco SE Bitumenemulsie aangevuld met verjongingscomponenten, voor n-wegen en lagere orde wegen. Neomex® Eco Color Aankleurbare versterkings- en verjongingsemulsie voor gekleurd asfalt op n-wegen en lagere orde wegen. Modimuls® ZV Omhulling van verouderde steenslag en mastiek, van poreuze asfaltmengsels. Modimuls® ZR Bij plaatselijke herstelwerkzaamheden van het omliggende asfalt in ZOAB-constructies. Modimuls® LS Verjongen en versterken van lasnaden in ZOAB-constructies.

5 NUMMER 5 / SEPTEMBER 2022 ACTUEEL advertenties ZERO EMISSIONS ZERO NOISE PEAK SAVING PLUG & PLAY Meer informatie: mbsbeton.nl of bel +31 (0)35 588 1839 Keerwanden, stapelblokken en betonplaten PERSOONLIJK CONTACT EN SNELLE LEVERTIJDEN. Maatwerk is bij ons geen enkel probleem. 5 NUMMER 7 / DECEMBER 2020 ACTUEEL Wij bouwen door. Dat dat van groot belang is blijf ik benadrukken. Voor de economie en voor iedere Nederlander. Want zonder de bouw en infra kunnen we geen huizen, scholen, wegen en dijken meer bouwen en onderhouden. Om veilig te kunnen doorbouwen in deze bijzondere tijd hebben we duidelijke afspraken nodig. Maar zijn we er met alleen heldere afspraken? Steeds als er nieuwe coronamaatregelenworden aangekondigd vanuit de overheid, dan passenwij het protocol ‘Samen veilig doorwerken’ aan. Enwe blijven het belang van naleving van de afspraken benadrukken. Maarmet alleen duidelijke afspraken reddenwe het niet.We hebben ook de vakkrachten nodig die het werk daadwerkelijk doen. Het woningtekort is inmiddels opgelopen tot 330.000 huizen, en ons landmoet bereikbaar blijven. En ook voor de energietransitie is er de komende jaren veel werk te verzetten. Daaromzet BouwendNederland sterk in op het behoud van vakkrachten en het werven van nieuwemensen voor de sector. Als we iets hebben geleerd van de vorige crisis, is dat we ook in onzekere tijdenmoeten blijven investeren in onzemensen en het aantrekken en opleiden van nieuwpersoneel. Maar opleiden kost ook tijd en geld. Daarom is er vanaf 1 november via de stimuleringsregeling BBL een extra subsidie van € 1.250,- beschikbaar voor bedrijven die een leerling-werknemer in dienst hebben. Deze leerling-werknemermoet tussen 1 juli 2020 en 30 juni 2021 starten of gestart zijnmet een BBL-opleiding (niveau 2 of 3).We zetten daarnaast, samenmet de overheid en sociale partners, in op het aantrekken van zij-instromers. Mensen uit andere sectoren, zoals de horeca, cultuur- of evenementensector. Ondanks de lastige tijdenwaar we nu in zitten, hebbenwe ook voor de toekomst nieuw talent nodig. En talent vertaalt zich niet alleen in de behaalde diploma’s. Vaardigheden en competenties opgedaan in de praktijk zijnminstens zo belangrijk. Omdiemeer opwaarde te schatten komt er binnenkort een ‘Skills paspoort’. Medewerkers kunnen daarmee zienwelkemogelijkheden er nog meer zijn in de sector en nieuwemensen kunnen er snellermee aan de slag. En is om- of bijscholing nodig? Dan is de hamvraag altijd: wanneer en hoe? Zeker voormedewerkers die al fulltime aan het werk zijn. Omdie vraag te beantwoorden zorgenwe voor demogelijkheid omonline, op eenmoment dat het uitkomt, delen van een opleiding te kunnen volgen. Zo is het voor iedereen haalbaar om te blijven leren. Werken in de bouw is en blijft een slimme keuze. Voor de talenten van nu, en de vakmensen van de toekomst. Als sector blijvenwe dat continu onder de aandacht brengen.Want de bouwmaakt het, voor iedereen! Maxime Verhagen Voorzitter Bouwend Nederland COLUMN MAXIME VERHAGEN Werken in bouw is en blijft slimme keuze 112’yi arayın” roept. Desondanks begrijpen de Pool en de Turk elkaar niet. Als ze tijdens de schaft elkaar iets duidelijk willen maken, dan kunnen ze daar de tijd voor nemen. Maar wat als er een zwaar voorwerp van hoogte valt? Dan moet de boodschap toch direct duidelijk zijn voor iedereen? Taalbarrières, omgevingsgeluiden en afstand zijn belangrijke factoren waardoor de boodschap niet of te laat aankomt. Met eenduidige woorden en gebaren kun je zorgen dat je kameraad in actie komt. Laten we even oefenen. Ga eens staan. Maak een zijwaartse stap naar rechts en wijs tegelijkertijd met een gestrekte hand ook in die richting. Zo maak je duidelijk naar welke kant de collega die in gevaar is moet gaan. Mocht er onverhoopt iets mis gaan, maak dan de volgende twee gebaren. Maak een belgebaar waarbij je met gespreide pink en duim je hand bij je oor houdt. Maak dan een kruis met je armen. Collega’s zouden dan 112 moeten bellen voor een ambulance. Nee, dat werkt inderdaad niet meteen. Het kost even tijd voordat iedereen op de bouwplaats de 26 gebaren kent die in de nieuwe veiligheidscode Bouwspraak geïntroduceerd worden. Het gebruik van gebaren is niet nieuw en heeft z’n nut bijvoorbeeld al bewezen in de duiksport. Als je onderwater gaat, word je geacht alle handsignalen te kennen. Als je je platte hand van links naar rechts beweegt onder je hoofd en langs je keel, dan weet je duikbuddy direct dat je geen lucht meer hebt. Iedereen is het met mij eens dat de bouw veiliger móet! Al jaren streven we naar meer veiligheid op bouwplaatsen en het naleven van veiligheidsvoorschriften. Dit gaat weleens mis door spraakverwarring en ruis op de lijn vanwege ronkende machines. Ik ben dan ook blij dat FNV Bouwen & Wonen, CNV Vakmensen, Aannemersfederatie Nederland, Vereniging van Waterbouwers, NVB en Bouwend Nederland samen Bouwspraak hebben ontwikkeld. En nee, Bouwspraak is geen wondermiddel, maar wel een flinke stap voorwaarts en onderdeel van de bewustwordingscampagne ‘Bewust Veilig Iedere Dag’ van Bouwend Nederland. Of je nu Jan, Jack, Alexandru of Gabor heet, ik wil dat iedereen elke dag weer veilig thuis komt van werk. Jij bent ook zelf verantwoordelijk voor je eigen veiligheid, bezoek daarom bouwspraak.nl/downloads en print de poster uit. Hang hem op groot formaat op in je bus, bouwkeet en op kantoor. De site is beschikbaar is het Bulgaars, Duits, Engels, Hongaars, Nederlands, Pools, Roemeens en Turks. En ook goed leesbaar op je smartphone. Oefening baart kunst. Gelukkig begrijpen wij elkaar dan heel goed! Maxime Verhagen, Voorzitter Bouwend Nederland 0-18 13:25 www.vonkgroenservice.nl info@vonkgroenservice.nl 06-228 418 78 1 groenserv,ce Ï)ureau voor ecologisch advies Flora fy Fauna 9uickscan E_colgische begeleiding 5roedvogelinventarisatie 5oortinventarisatie www.von kg roenservice.n 1 info@von kg roenservice.n 1 06-228 418 78 jk testen n Kodo Sektani, ingenieur in nieuwe theoretische tingen van brugberschillende situaties ektani: “Nu is het zaak om te valideren. Vanaf 2018 sponsoren aan een proef- geven op de vraag met gswerk te maken krijgt en delen op elkaar inwerken.” 5 nummer 5 / september 2019 actueel Als Mirosław op de bouwplaats “Zadzwoń pod 112 po karetkę” zegt, dan bedoelt hij precies hetzelfde als wanneer Mehmet “Ambülans için 112’yi arayın” roept. Desondanks begrijpen de Pool en de Turk elkaar niet. Als ze tijdens de schaft elkaar iets duidelijk willen maken, dan kunnen ze daar de tijd voor nemen. Maar wat als er een zwaar voorwerp an hoogt valt? Dan moet de boodschap toch dir ct d idelijk zijn voor iedereen? Taalbarrières, omgevi gsgeluiden en afsta d zijn belangrijke factoren waardoor de boodschap niet of te laat aankomt. Met eenduidige woorden en gebaren kun je zorgen dat je kameraad in actie komt. Laten we even oefenen. Ga eens staan. Maak een zijwaartse stap naar rechts en wijs tegelijkertijd met een gestrekte hand ook in die richting. Zo maak je duidelijk naar welke kant de collega die in gevaar is moet gaan. Mocht er onverhoopt iets mis gaan, maak dan de volgende twee gebaren. Maak een belgebaar waarbij je met gespreide pink en duim je hand bij je oor houdt. Maak dan een kruis met je armen. Collega’s zouden dan 112 moeten bellen voor een ambulance. Nee, dat werkt inderdaad niet meteen. Het kost even tijd voordat iedereen op de bouwplaats de 26 gebaren kent die in de nieuwe veiligheidscode Bouwspraak geïntroduceerd worden. Het gebruik van gebaren is niet nieuw en heeft z’n nut bijvoorbeeld al bewezen in de duiksport. Als je onderwater gaat, word je geacht alle handsignalen te kennen. Als je je platte hand van links naar rechts beweegt onder je hoofd en langs je keel, dan weet je duikbuddy direct dat je geen lucht meer hebt. Iedereen is het met mij eens dat de bouw veiliger móet! Al jaren streven we naar meer veiligheid op bouwplaatsen en het naleven van veiligheidsvoorschriften. Dit gaat weleens mis door spraakverwarring en ruis op de lijn vanwege ronkende machines. Ik ben dan ook blij dat FNV Bouwen & Wonen, CNV Vakmensen, Aannemersfederatie Nederland, Vereniging van Waterbouwers, NVB en Bouwend Nederland samen Bouwspraak hebben ontwikkeld. En nee, Bouwspraak is geen wondermiddel, maar wel een flinke stap voorwaarts en onderdeel van de bewustwordingscampagne ‘Bewust Veilig Iedere Dag’ van Bouwend Nederland. Of je nu Jan, Jack, Alexandru of Gabor heet, ik wil dat iedereen elke dag weer veilig thuis komt van werk. Jij bent ook zelf verantwoordelijk voor je eigen veiligheid, bezoek daarom bouwspraak.nl/downloads en print de poster uit. Hang hem op groot formaat op in je bus, bouwkeet en op kantoor. De site is beschikbaar is het Bulgaars, Duits, Engels, Hongaars, Nederlands, Pools, Roemeens en Turks. En ook goed leesbaar op je smartphone. Oefening baart kunst. Gelukkig begrijpen wij elkaar dan heel goed! column MAxIME VERHAGEN Begrijpen wij elkaar wel goed? Maxime Verhagen, Voorzitter Bouwend Nederland DE OPLOSSING VOOR (MOBIELE) STROOM EN VERLICHTING Betrouwbaarheid is een van de belangrijkste afwegingen bij de aanschaf van een aggregaat. Met onze B&N aggregaten bieden wij een hele goede oplossing voor mobiele stroom en mobiele verlichting. Kijk op www.brinkmann-niemeijer.nl voor meer informatie. Gebruiksvriendelijk & Robuust en duurzaam brinkmann-niemeijer.nl info@bnmotoren.nl - T. 0571-27 69 00 Engelenburgstraat 45, 7391 AM Twello B&N_adv_noodstroom_8097(1).indd 1 08-10-18 13:25 www.vonkgroenservice.nl info@vonkgroenservice.nl 06-228 418 78 1 groenserv,ce Ï)ureau voor ecologisch advies Flora fy Fauna 9uickscan E_colgische begeleiding 5roedvogelinventarisatie 5o rtinv ntarisatie www.von kg roenservice.n 1 info@von kg roenservice.n 1 06-228 418 78 Nederland telt honderden beweegbare bruggen. De status van de mechanische uitrusting is cruciaal voor de vraag of een brug gerenoveerd of vervangen moet worden. Hiervoor is een herbeoordeling van het bestaande bewegingswerk nodig. Dit onderdeel is voor veel beheerders een grote worsteling aangezien de theoretische rekenregels die we hanteren de praktijk niet lijken te volgen. Bewegingswerken worden hierdoor mogelijk onnodig (vroeg) vervangen. meer veiligheid, minder kosten Antea Group onderzoekt met TU Delft, Rijkswaterstaat en Provincie Zuid-Holland de dynamica en constructieve veiligheid van beweegbare bruggen. Dit onderzoek leidt tot een realistischer model om de levensduur van beweegbare bruggen te beoordelen. De verwachting is dat dit model grote maatschappelijke en financiële voordelen biedt. Hiermee kunnen brugbewegingsmechanismen kostenbewust in stand worden gehouden zonder dat de veiligheid in het geding komt. Sonja Riesen, projectmanager Beweegbare Bruggen: “Met dit onderzoek werken wij aan het ontwikkelen en toepassen van duurzame oplossingen in onze leefomgeving. Daarnaast past het onderzoek goed bij onze ambitie om tot de top van Nederland te behoren op het gebied van beweegbare bruggen”. modellen in de praktijk testen Het promotie-onderzoek van Kodo Sektani, ingenieur Antea Group, resulteerde al in nieuwe theoretische modellen waarmee de belastingen van brugbewegings-mechanismen in verschillende situaties voorspeld kunnen worden. Sektani: “Nu is het zaak om de modellen te verifiëren en te valideren. Vanaf 2018 werk ik samen met veertien sponsoren aan een proefopstelling die antwoord gaat geven op de vraag met welke krachten een bewegingswerk te maken krijgt en hoe alle mechanische onderdelen op elkaar inwerken.” Mijlpa l in o derzoek naar beweegbare bruggen Het onderzoek van ingenieurs- en adviesbureau Antea Group, Rijkswaterstaat en de Provincie Zuid-Holland naar de levensduur van bewe gbare bruggen heeft 27 juni 2019 een mijlpaal bereikt. Op de TU Delft is op die dag een unieke proefopstelling geopend. Deze opstelling maakt het mogelijk om voor het eer t theoretische berekeningen in de praktijk te testen. Proefopstelling. Betrokken partijen. advertenties advertentie ‘Onze gezondheid ligt onder de grond’ Riolering is voor veel me sen onzichtbaar, m ar ook onmisbaar. Riolering zorgt ervoor da afvalwater n hemelwater op en veilige en hygiënische mani r worden afgevoerd. Daarom is Betonhuis Riolering gestart met de bewustwordingscampagne ‘Onze gezondheid ligt ond r de grond’. Betonhuis Riolering is gestart met deze campagne om het beschermende karakter van riolering onder de aandacht te brengen. Met deze campagne gaat men in op de keuzes die een rol spelen bij het vervang n van riolering. En worden de kwaliteiten van riolering van beton voor het voetlicht gebracht. VOLKSGEZONDHEID Riolering helpt voorkomen dat mensen in contact komen met vervuild water, dat bacteriën en ziektekiemen bevat. Dankzij deze sanitaire voorziening is de gemiddelde levensverwachting in de twintigste eeuw fors toegenomen. Aan riolering worden hoge kwaliteitseisen gestel . Afvalwater moet immers veilig worden afgevoerd. Rioleri g van beton biedt deze garantie. Ook nu de belasting van het riool fors toeneemt doordat er steeds meer op wordt geloosd. KLIMAAT Riolering speelt ook een rol bij klimaatadaptatie. De kans op overstromingen, droogte en hitte neemt toe. Dat levert risico’s op voor onze economie, volksgezondheid en veiligheid. Stortbuien en langdurige neerslag veroorzaken wateroverlast, op andere momenten ontstaat juist droogteschade. Permeabele betonbuizen maken berging, transport, infiltratie of drainage van water beheersbaar mét respect voor et milieu door een continue beheersing van het grondwater. MILIEU Beton beschermt ook het milieu en voorkomt dat vervuild water in beken of riviertjes terechtkomt. De grondstoffen voor beton zijn regionaal of lokaal, of op redelijke afstand, beschikbaar. Na het einde van de levensduur wordt beton gerecycled, bijvoorbeeld als fundatiemateriaal of als granulaat voor het maken van nieuw beton. Dat maakt riolering van beton tot een milieubewuste keuze. Te huur: zonne-energie lichtmasten op aa hangwagen Boels Rental verhuurt als eerste partij in Europa zero emission solar-lichtmasten op aanhangwagens. Dergelijke lichtmasten zijn al in omloop als stationaire mast of met oplegger, maar nog niet op een aanhangwagen. De 4x60W LED solar-lichtmasten van Boels worden aangedreven door zonne-energie. De toevoeging van de nieuwe zero emission solar-lichtmasten op aanhangwagens sluit naadloos aan op de duurzaamheidsmissie van Boels. O der h t motto ‘ anje is het nieuwe groen’ dragen de emissievrije machines en gereedschappen van de verhuurspecialist bij aan v rschillende duurzaamheidsdoelstellingen. De verhuurbare lichtmasten hebben dan ook het ECO-label voor duurzame machi es en gereedschappen, va Boels ontvangen. “We blijven continu investeren in duurzam oplossingen en spelen zo telkens in op de huidige marktontwikkelingen”, aldus Harm Munsters, Manager Fleet &Maintenance Nederland, bij Boels. VRIJ VAN ONGEWENSTE UITSTOOT EN OVERLAST De Lichtmast 4x60W LED Solar is voorzien van zonnepanelen (3x305W). Zo verlicht de solar-mast een locatie volledig CO2- eutraal met behulp van de zon. Mocht er geen zo zijn, dan is de mast p te laden m t een 2kVA inverter. D lichtmast biedt een groot v rlichtingsbereik n is dimb r in vier verschillen e sterktes. Op de laagste sta d (25% dimmen) kan de zero emission mast tot wel 365 dagen verlichten zonder bij te laden. Tegelijkertijd worden er geen koolstof, lawaai, dampen of luchtvervuiling geproduceerd. Eén lichtmast bespaart gemiddeld 1,3 kg CO2 per uur ten opzicht van alternat even op fossiele brandstoffen. “We hebben de lichtmasten doorontwikkeld, zodat deze voldoen aan de uiteenlopende b hoeften van onze klanten. Zowel het gebruiksgemak als het transport is verbeterd. Zo is bijvoorbeeld een IoT-sy te m ingebouwd om op f tand de masten p locatie te monito en”, licht Munsters to . “De zero emission lichtmasten zijn ideaal voor (grote) evenementen, bouwplaatsen, beveiliging en elke andere toepassing waar verlichting gewenst is.” advertenties Op n dag Hitachi op 17 september Hitachi Construction Machinery Nederland viert dit jaar het 50-jarig jubileum. Een belangrijke mijlpaal die gevierd wordt met personeel, klante , dealers en overige g ïnteresseerden tijdens een open dag op zaterdag 17 september. Op het terr in van Hitachi Constru tion Machinery (Europe) NV in Amsterdam wordt van 10:00 tot 16:00 uur een uitgebreid programma georganiseerd. Z is het tijdens deze dag mogelijk om een kijkje te nemen in de nieuw ingerichte fabriek, diverse machines te test n en natuurlijk te genieten van e n hapje en een drankje. Ook voor kinderen zijn er divers activiteiten. DE NIEUWSTE (ELEKTRISCHE) MACHINES ZELF TESTEN De open dag biedt klanten de mogelijkheid o de nieuwste generatie Hitachi machin s zelf te testen op het demoter ein. De Zaxis-7 graafmachines n ZW-7 wielladers zijn o tworpen om de winstgev ndheid voor eigenaren te verb teren, et een uitzonderlijk brandstofverbruik n hoge betrouwbaarh id. Ze bieden een ongeëv aard niveau van comfort en veiligheid voor machinisten. Op het gebied van elektrische machines kunnen bezo rs een primeur verwachten. De nieuwe ZX55U-6 EB wordt officie l pas tijdens Bauma onthuld, maar zal samen met de ZE85 tijdens de open dag te bewonderen zijn. Dit geeft Nederlandse klanten de eerste mogelijkheid om zich te laten overtuigen van de stille kracht van beide Hitachi modellen. Aanmelden kan via www.hitachicm.nl/ opendag. Hitachi Construction Machinery Nederland www.hitachicm.nl

PLATFORM VOOR GROND-, WEG- EN WATERBOUW 6 Milieuvriendelijke verjongingskuur asfalt Het door BMI Esha ontwikkelde Pentack systeem voor preventief asfaltonderhoud is na een intensieve studie door Rijkswaterstaat, TNO, TU Delft en uitvoerende marktpartijen gevalideerd. Pentack kan voortaan bij het wegenonderhoud van Rijkswaterstaat worden toegepast. Door het aanbrengen van de verjongende bitumenemulsie wordt het brosser worden van de bitumen hersteld en de levensduur daardoor aanzienlijk verlengd. De verjongende bitumenemulsie levert een belangrijke bijdrage aan de duurzaamheid van wegenonderhoud en betekent een substantiële verlaging van de onderhoudskosten. Na de zomer zal de eerste 400.000 m2 asfalt met het milieuvriendelijke Pentack worden behandeld. Volgens Peter Thé, senior adviseur bij de afdeling Wegen en Geotechniek van Rijkswaterstaat, is men in 2006 gestart met een programma om te onderzoeken of de levensduur van ZOAB verlengd kon worden. “Bij ZOAB moet de rechterrijstrook als gevolg van al het vrachtverkeer al na een jaar of elf worden vernieuwd. Dat is relatief snel. De linkerrijstrook is over het algemeen namelijk pas zes jaar later aan de beurt. We hebben daarom onder meer gekeken naar methodes om asfalt te verjongen.” HOGE EISEN VAN RIJKSWATERSTAAT Emile Rood, Salesmanager bij BMI Esha, legt uit dat het probleem bij ZOAB is dat het bitumen na verloop van tijd steeds brosser wordt. “Daardoor raakt de mastiek – een verzameling van mineralen, bitumen en holle ruimte – los. Om het brosser wordende bitumen weer soepel te maken en een betere hechting te geven, hebben we bij BMI Esha Pentack ontwikkeld. Een milieuvriendelijk product, want het is namelijk volledig watergedragen, oplosmiddelvrij en het bindmiddel bevat bovendien herwinbare grondstoffen. Deze emulsie breng je op het asfalt aan, waar het in de holle ruimtes van het asfalt dringt en het bitumen herstelt. Een prachtige oplossing natuurlijk. Maar voordat we deze op de rijkswegen mochten gebruiken, moest het product eerst worden gevalideerd.” Peter Thé vult aan: “Bij Rijkswaterstaat stellen we hoge eisen aan het onderhoud van onze rijkswegen. Daarommogen de marktpartijen die het onderhoud uitvoeren alleen met gevalideerde producten werken. Het is heel mooi dat de verjongende bitumenemulsie van BMI Esha hier nu ook onder valt. Voordeel van levensduurverlenging is dat je ZOAB minder snel volledig hoeft te vervangen. Dat scheelt enorm qua tijd, kosten en CO2-uitstoot. Daarmee leveren we een belangrijke bijdrage aan de duurzaamheid van wegenonderhoud.” VERLENGING LEVENSDUUR Als senior consultant bij TNOwas Dave van Vliet betrokken bij de validatie van de bitumenemulsie. “Bij zo’n validatietraject komt meer kijken dan menigeen denkt. Samen met de TU Delft hebben we eerst materiaalkundig onderzoek gedaan. Daarna volgde praktijkonderzoek naar de werking, het effect en de veiligheid, zoals de stroefheid van het wegdek na het aanbrengen. Voor de beoordeling van het levensduurverlengende effect hebben we jarenlang proefvakken gemonitord, waarbij onbehandeld en behandeld ZOAB met elkaar zijn vergeleken. Daaruit is onder meer gebleken dat Pentack de levensduur van ZOAB met minimaal drie jaar verlengt.” De monitoring van de bestaande poefvakken wordt gecontinueerd. Zodat een mogelijke verdere verlenging van de levensduur op termijn kan worden aangetoond. SNELLER VAN A NAAR BETER Volgens Emile Rood heeft de behandeling met Pentack nog een groot voordeel: “We gaan na de zomer een opdracht doen, waarbij we 400.000 m2 asfalt behandelen met Pentack. Dat kost ons negen nachten werk. Moet je al dat asfalt volledig vervangen, dan ben je een veelvoud van deze tijd bezig. Een groot verschil, wat ook weer leidt tot minder hinder en een snelle beschikbaarheid van de weg; en dat zijn twee zeer belangrijke uitgangspunten voor Rijkswaterstaat.” Infra as a service draagt bij aan meer circulariteit WAT IS INFRA AS A SERVICE (IAAS)? Wanneer opdrachtgevers een weg uitvragen als dienst en het eigendom van de weg naar de opdrachtnemer gaat, ontstaat er voor de aannemer de mogelijkheid om naar eigen inzicht duurzame keuzes te maken en waardevermeerdering van de asset te bewerkstelligen. Door het economisch eigendom neer te leggen bij de opdrachtnemer focus je niet alleen op duurzame keuzes bij de aanleg van de weg, maar draag je bij aan duurzame oplossingen die ingaan op de hele levenscyclus. De aannemer heeft er als eigenaar/beheerder zelf direct belang om duurzame, hoogwaardige en onderhoudsarme materialen toe te passen. De gedachte is dat de opdrachtnemer daarmee zijn onderhoudskosten verlaagt, de materialen na de levensduur hoogwaardig kan hergebruiken of voor de maximale prijs van de hand kan doen. Op 10 juni 2022 zijn de tussentijdse resultaten gepresenteerd van het partnerprogramma De Circulaire Weg. Vanaf 2020 hebben elf partners, overheden en marktpartijen, infra as a service getoetst in de praktijk. Binnen zeven intensieve projecten is uitgebreid geïnnoveerd en geëxperimenteerd. Hierbij werd gekeken of infrastructuur als dienst een werkbaar model is en bijdraagt aan circulair bouwen in de GWW-sector. De TU Delft heeft het wetenschappelijk onderzoek naar deze vragen uitgevoerd. In het rapport wordt geconcludeerd dat infra as a service binnen de ontwerpfase van de pilotprojecten inderdaad tot meer circulaire oplossingen heeft geleid. Dit is vastgesteld op Index (MCI). Ook bleek gedrag en motivatie van zowel opdrachtgever als opdrachtnemer een belangrijke slagingsfactor. Daan Schraven van TUDelft: “We zien iets interessants ontstaan: de pilots die met de as a service-modellen hebben gewerkt hebben veel (ongevraagd) advies gekregen van aannemerszijde. Dit laat zien dat dit model uitnodigt tot meer initiatief, om zo echt samen tot een zo hoogwaardig mogelijke propositie te komen.” FanauwHoppe van gemeente Amersfoort vult aan: “Wat je vooral ziet is dat de intensieve samenwerking, de vroegtijdige betrokkenheid en het centraal stellen van dezelfde ambitie, erg helpt om out of the box te denken en wat rigoureuzere dingen te doen dan je oorspronkelijk had beoogd.” Ronald Dirksen van Dura Vermeer bevestigt dit: “Door deze contractvorm en de échte betrokkenheid van iedereen weten we elkaar beter op te jagen naar maximale circulariteit.” NIEUWE PARTNERS GEZOCHT De Circulaire Weg vervolgt het programma met een aantal zittende partners. Ook treden er nieuwe partijen toe, zoals Rijkswaterstaat. Er worden nog meer partners gezocht in de volle breedte van de keten: opdrachtgevers, bouwers, adviseurs en andere ketenpartners die willen bijdragen aan circulaire infrastructuur. “Het grote voordeel van een partnerprogramma is dat je een groter collectief hebt waarbij je meer kennis vanuit verschillende invalshoeken bij elkaar brengt en dus ook echt harder vooruit komt dan je dat alleen zou doen”, aldus Richard Koops van Sweco. Meer informatie: www.decirculaireweg.nl basis van de effecten op milieu, materiaal en gedragseffecten. Zo werden de milieukosten (MKI) bijvoorbeeld aanzienlijk verlaagd (met percentages tussen 30% en 65%) en de pilots slaagden er goed in de materialen te beschermen, zoals gemeten in de Material Circularity

NUMMER 5 / SEPTEMBER 2022 7 ACTUEEL IN DE SPOTLIGHT uitdaging. Het af te voeren regenwaterwordt tevens geïnfiltreerdenmoet hiervoor eerst ontdaanwordenvanvuil en slib. Een lastigeopgave, omdat hiermaarweinig ruimte voor is. Marktplein Apeldoorn klimaat- en toekomstbestendig Het Marktplein van Apeldoorn verdiende na 20 jaar een facelift. Het plein heeft een belangrijke sociale functie, maar miste intimiteit en een menselijke maat. De inwoners van Apeldoorn zijn gevraagd om mee te bepalen hoe het plein er de komende decennia uit moet zien. Hiervoor kreeg het idee van bureau West 8 de meeste stemmen. Hun ontwerp geeft invulling aan een intiemer, groener en gezelliger plein, wat perfect aansluit bij de plannen die Gemeente Apeldoorn heeft voor de binnenstad als stadspark. EXODRAIN LIJNGOOT BIEDT OPLOSSINGEN Met een standaard gootsysteem zou het technisch lastig zijn geworden om invulling te geven aan de hierboven genoemde uitdagingen. Daarom is gekozen voor de robuuste ACO ExoDrain lijngoot uit CorTenstaal. Dit systeem biedt de mogelijkheid voor individuele oplossingen en maatwerk. De ExoDrain is een type I goot, hierdoor is het mogelijk de goot op een voldoende draagkrachtige en verdichte ondergrond te plaatsen zonder betonfundatie en ommanteling. Het Trialine sleuf-opzetstuk is vastgelast aan het gootelement. Hierdoor is het systeem snel en eenvoudig te plaatsen. Een speciaal ontworpen vuilvanger zorgt voor zuivering van het regenwater voordat het wordt geïnfiltreerd. Ondanks het robuuste karakter is de uitstraling van deze lijngoot zeer subtiel en minimalistisch. SLIMME VERKOELING VOOR DE BINNENSTAD Langs de markt van Apeldoorn is een klimaatstraat gerealiseerd. Voor mens en dier zorgt direct contact met water in de binnenstad tijdens warme dagen namelijk voor een prettiger verblijf. Kleine spuiters en ‘bronnetjes’ zorgen hier voor speelse verkoeling. Langs de Marktstroom ligt een smalle ACO lijngoot. Hierin wordt extra regenwater opgevangen en afgevoerd naar een ondergrondse opslag. Op het marktplein zelf dagen ‘bedriegertjes’ vooral de jonge bezoekers uit verkoeling op te zoeken. Het water van deze fonteintjes wordt opgevangen in een CortTen stalen ExoDrain goot die ACO speciaal voor Rots Maatwerk heeft gemaakt. Ook op zoek naar slimme watermanagementoplossingen? ACO stelt haar kennis graag ter beschikking, zodat er beter doordachte en uitvoerbare oplossingen komen die sneller te verwerken zijn. #askACO. ACO. we care for water De afwatering vanhet nieuwepleinbleek een behoorlijkeuitdaging. Denkhierbij aaneenbeperkte inbouwhoogte, door deonderliggende parkeergarage eneen forsehydraulische ACO WWW.ACO.NL Drijflaagmonitoring in gemaal wint RIONEDinnovatieprijs 2022 De FATracker is een online tool gebaseerd op een machine-learning algoritme die de (vet) drijflaagvorming (real-time) monitort. De tool helpt de beheerder bij het opstellen van schoonmaakstrategieën (kostenbesparend, minder pompstoringen), maar ook bij het voorkomen en/of beperken van de drijflagen. Antonio Moreno-Rodenas (Deltares), Alex Duinmeijer (IBR) en Francois Clemens-Meyer (Deltares) presenteerden deze innovatie met verve op het hoofdpodium. Alex Duinmeijer: “We zijn heel blij met de RIONEDinnovatieprijs. De reacties na afloop waren ook heel leuk. Veel mensen waren nieuwsgierig en geïnteresseerd. Deze prijs zal ook de gemaalbeheerder van Rotterdam, Ronald van Kampen, goed doen. Hij heeft ons ontzettend geholpen met faciliteren. En dank aan Stichting RIONED dat jullie door middel van deze prijs innovaties faciliteren.“ Hilde Niezen, directeur Stichting RIONED, feliciteert de winnaars. “Het is een interessante innovatie, die zeker zal bijdragen aan de sector. Maar vergeet de andere veertien inzendingen niet. Zij laten ook zien hoe het vakgebied stedelijk waterbeheer zich blijft vernieuwen.” GENOMINEERDEN De drie genomineerden presenteerden hun innovatie en beantwoorden vragen. De deelnemers aan de RIONEDdag van 16 juni stemden daarna voor de winnaar van de RIONEDinnovatieprijs 2022. De RIONEDdag is het jaarlijkse congres van de professionals op gebied van stedelijk waterbeheer bij gemeenten, waterschappen en bedrijven. Dit jaar waren er meer dan 500 geregistreerde deelnemers. De twee andere nominaties waren: • De Infill Turf Filterput voorkomt dat rubbergranulaat van kunstgrasvelden in ons milieu terecht komt. Het filter houdt ook zink-, koper- en loodafscheiding tegen (Joosten Kunststoffen). • Data Gestuurd Rioolbeheer (DGR) benut de capaciteit van gemengde stelsels optimaal, waardoor de vuilemissie naar oppervlaktewater afneemt en de capaciteit van rwzi’s beter wordt benut (Waterschap Hunze en Aa’s enWLN). Bekijk alle vijftien inzendingen op https://www. riool.net/RIONEDinnovatieprijs-inzendingen De online tool FATracker van Gemeente Rotterdam en Deltares is door de deelnemers aan de RIONEDdag uitgeroepen tot innovatie van 2022 op gebied van riolering en stedelijk waterbeheer. Vet in de riolering en rioolgemalen is een groot probleem voor rioolbeheerders. Het hoopt op en zorgt voor verstoppingen, verwijderen is dan een kostbare en vieze klus. De online tool biedt hulp.

Kunstgras sportveld is bron van energie PLATFORM VOOR GROND-, WEG- EN WATERBOUW 8 De winning van energie uit grote oppervlakten wordt steeds interessanter. Asfaltthermie bestaat al 20 jaar, maar Aendless Energy is vast van plan om het nu ook daadwerkelijk toe te gaan passen. Met dezelfde techniek haalt het bedrijf ook warmte uit kunstgras sportvelden. In Zwolle is daarmee inmiddels een proef gestart. TEKST: HENKWIND BEELD: AENDLESS ENERGY Dat asfalt heel warmwordt in de zomer, is bij iedereen wel bekend. Hoe mooi zou het dan zijn om die warmte te benutten? Wegen zijn er genoeg en die zijn er ook altijd wel in de buurt van woningen. Daarbij leidt warmtewinning ook nog eens tot een lagere temperatuur in het asfalt, wat de levensduur van het wegdek tot wel 25 procent kan verlengen. Het leidt tevens tot minder hittestress in de gebouwde omgeving. TE VEEL STAKEHOLDERS “Toch is asfaltthermie niet zo eenvoudig van de grond te krijgen”, schetst Jack de Kraaij van Aendless Energy. En dat is vooral een kwestie van organisatie. Want wie doet de investering en wie draagt het risico? Wie is eigenaar van de installatie, wie bepaalt de tarieven en wie betaalt de ‘backup’ die er nodig om de warmte van de zomer op te slaan voor gebruik in de winter? Bij een dergelijk project zijn vele stakeholders betrokken en voor wegbeheerders geldt vaak het principe van onbekend maakt onbemind. Daarom moet eerst op beleidsniveau worden ingezet op energietransitie en het benutten van alternatieve bronnen. De techniek van asfaltthermie is 20 jaar geleden al ontwikkeld door Ooms (inmiddels Strukton Civiel), maar is door al die organisatorische aspecten nog niet op grote schaal toegepast. In 2021 hebben Strukton Civiel en Roelofs daarvoor Aendless Energy opgericht. Die moet helpen om alle stakeholders bij elkaar te brengen en te ontzorgen. Aendless Energy helpt zelfs bij de financiering van projecten. “De potentie is groot, maar het gaat vooral om de mindset”, zegt Dennis ten Barge van Aendless Energy. MOGELIJKE BEZWAREN Eventuele bezwaren vanuit wegbeheerders zijn volgens Ten Barge begrijpelijk, maar niet nodig. “Vanuit de expertise bij Roelofs en Strukton op de boven- en ondergrondse infrastructuur en het beheer en onderhoud van wegen denken we hier uiteraard tijdig in mee. Zo kijken we vooraf naar de staat van eventueel aanwezige riolering of andere kabels en leidingen en of deze - op korte termijn - aan vervanging toe zijn. Daarin adviseren we of ondersteunen we eventueel in de uitvoering. We houden ook rekening met de nieuwste technieken waardoor het niet altijd nodig is een weg op te breken voor deze werkzaamheden.” Het systeem werkt met gescheiden compartimenten. De praktijk moet uitwijzen wat de beste opbouw is met het oog op de eisen voor bijvoorbeeld vering en demping.

9 NUMMER 5 / SEPTEMBER 2022 ONDERGRONDSE INFRA Ook zijn alle slangen van de collector afzonderlijk af te sluiten. “Mocht er voor een calamiteit toch een deel verwijderd moeten worden dan heeft dit niet direct invloed op het functioneren van het systeem. Het periodieke asfaltonderhoud aan de deklaag is gezien de constructie hoe dan ook geen probleem. Door vooraf samen goed na te denken en afspraken te maken is eigenlijk alles mogelijk.” ALTERNATIEF: KUNSTGRAS Aendless Energy is een voorstander van ‘dubbel’ gebruik van bestaande ruimte: “Waarom zou je schaarse openbare ruimte vol zetten met energie-opwekkers, als je ook constructies kunt gebruiken die er toch al liggen? Zeker als dat kan met betrouwbare techniek tegen lage kosten.” Dat dubbele gebruik beperkt zich niet tot asfalt. Inmiddels kijkt Aendless ook naar kunstgras sportvelden. Ook die worden heel warm in de zomer en vormen dus een goede collector. Daarbij zou de warmtewinning onder het veld er voor kunnen zorgen dat de temperatuur net boven het veld met wel 15 graden gaat zakken. Dat is weer gunstig voor het gebruik van de velden. Niettemin is de techniek toch net even anders. Bij asfalt liggen de slangen in zware kunststof tegels. Die zijn berekend op de hitte van het leggen van het asfalt en op de druk van een wals. Bij kunstgras is dat een heel ander verhaal. Dat veld moet juist verend en dempend blijven om te voldoen aan de eisen van de sportbonden. Ook is de opbouw van de ondergrond afwijkend. Gangbaar zijn systemen met een laag lavagranulaat of met een schuimmat. Om te bepalen of het systeem voldoet aan de eisen van vering en demping heeft Aendless Energy, Antea Sport ingeschakeld. Naast de twee verschillende ondergronden kan ook de aanlegdiepte van de slangen variëren. “Door ze dieper te leggen reageren ze iets minder snel op de instraling van de zon, maar de bodem houdt de warmte daar ook langer vast dan aan het oppervlak. Per saldo maakt het dus misschien niet uit”, zegt Ten Barge. EXPERIMENT Terwijl Aendless de techniek voor kunstgrasthermie ontwikkelde, meldde de gemeente Zwolle zich als mogelijk geïnteresseerde. Aendless en Zwolle selecteerden samen een kunstgrasveld op sportpark de Marslanden om een proef uit te voeren met de verschillende technieken. “Dan gaat het vooral om hoe de sporters de demping en vering van het veld in de praktijk ervaren. Ook kijken we naar de invloed van de verschillende aanlegdieptes.” Tevens wordt de oppervlaktetemperatuur gemeten en is een weerstation geplaatst. De proef loopt tot oktober. Dat levert voldoende data op om de opbrengst door te rekenen aan de hand van standaard-jaargemiddelden (en de afwijking daarvan in de betreffende periode). “We hebben voor deze proef een klein veld genomen, geschikt voor twee tegen twee voetbal. De bedoeling is om daarna een normaal veld te voorzien van het systeem. Samen met de gemeente Zwolle hebben we het veld geselecteerd op basis van twee criteria: er moet energievraag in de omgeving zijn en het veld moet aan vervanging toe zijn”, aldus Ten Barge. Die vraag in de omgeving is er in dit geval: een naast gelegen revalidatiecentrummet zwembad, dat al aan het verduurzamen is. De collector van één kunstgrasveld moet voldoende zijn voor het complete jaarverbruik van 200.000 tot 250.000 m3 gas. BUFFER Er is wel opslag nodig om de warmte uit de zomer in de winter te kunnen gebruiken. Aendless gebruikt daarvoor in de basis een WKO-bron. “Dat is een bewezen en betrouwbare techniek, maar het kan niet overal. We onderzoeken daarom nu ook alternatieven, zoals werken met gesloten lussen.” Er zijn ook WKO-bronnen die draaien zonder een dergelijke collector. Ten Barge legt de toegevoegde waarde van de collector uit: “Wij brengen de temperatuur in de bron in balans. EenWKO zonder collector kan soms wel, maar het gaat in de praktijk in projecten vooral om de warmtevraag. Dan moet je de bron in evenwicht brengen, door er warmte aan toe te voegen. Soms worden daar drycoolers voor gebruikt. Maar die moet je wel ergens plaatsen en het stroomverbruik is veel hoger dan het pompje van onze collector.” Ten Barge is hoopvol dat het met kunstgrasthermie en asfaltthermie nu wel gaat lukken. “We zien de belangstelling toenemen door de onzekerheid over de gasleveringen en de hoge prijs voor gas. Alternatieve energiesystemen worden daardoor steeds aantrekkelijker.” Principe werking asfaltthermie. Principe werking kunstgrasthermie in combinatie met WKO.

1972 – 2022 UITNODIGING OPEN DAG 50 jaar Hitachi Construction Machinery (Europe) NV is een mijlpaal en dat moet gevierd worden! Hitachi doet dat graag samen met jou tijdens onze Open Dag op zaterdag 17 september 2022 van 10.00 – 16.00 uur in Amsterdam. Tijdens deze speciale dag is het mogelijk om een kijkje te nemen in de fabriek, diverse machines te testen en natuurlijk te genieten van een hapje en een drankje. Meld je aan via het scannen van de QR-code of via www.hitachicm.nl/opendag/ Celebrating success, building our future

11 NUMMER 5 / SEPTEMBER 2022 ONDERGRONDSE INFRA Oppervlaktewater is er in Nederland volop beschikbaar. Met aquathermie is daar energie uit te winnen, zowel op individuele schaal als op wijkniveau. Het Netwerk Aquathermie verwacht dat er de komende jaren meerdere projecten van start zullen gaan. TEKST: HENKWIND De term Aquathermie is eigenlijk in 2018 bedacht bij het Klimaatakkoord, met het oog op de GreenDeal die toen in de steigers stond en liep tot mei 2022. Het Netwerk Aquathermie (NAT) probeert de energiewinning uit water te stimuleren en constateert dat de GreenDeal veel opgeleverd heeft, maar dat nu de praktijk moet gaan volgen. Er zijn wel al bijna 100 projecten gerealiseerd, maar de grote uitrol moet nog op gang komen. Aquathermie is een brede term die meerdere waterstromen omvat: TEO, TEA en TED. Die staan voor respectievelijk Thermische Energie uit Oppervlaktewater, uit Afvalwater en uit Drinkwater. Voor zo ver bekend bij NAT zijn er acht projecten gerealiseerd met TED, waarbij vooral de grote transportleidingen geschikt zijn voor energiewinning. TEA telt vijftien projecten, maar TEO is met 63 gerealiseerde projecten de grootste groep. “TEO heeft in principe ook de grootste potentie in heel Nederland gezien de beschikbaarheid van oppervlaktewater”, zegt Henk Looijen van Netwerk Aquathermie. Thermische Energie uit Oppervlaktewater (TEO) in Broekpolder Beverwijk, met inlaat en put. Foto: Eteck. WARMTEWISSELAAR Hoe je daar dan energie uit wint, kan heel verschillend zijn. “Meest voorkomend is een waterinlaat in de vorm van een pijp, waarmee water naar een warmtewisselaar wordt gevoerd. Zo’n plaatwisselaar werkt heel efficiënt en heeft daardoor ook het minste ruimtebeslag.” Met de gewonnen energie wordt vervolgens eenWKO in de bodem gevoed. In de zomer wordt daar dus warmte in gestopt. “Het kan ook zonder WKO, maar dan ga je in de winter warmte onttrekken aan het koude oppervlaktewater en ga je in de zomer voor koeling van de woning het water juist extra opwarmen.” In veel gevallen zal dat juist niet gewenst zijn. Zo wilde de Verkeerscentrale Midden-Nederland van Rijkswaterstaat zijn serverruimtes koelen met aquathermie. Mede vanuit zijn voorbeeldfunctie wilde Rijkswaterstaat het kanaalwater niet extra opwarmen in de zomer en is dus gekozen voor eenWKO-opslag. Voor kleinere, individuele projecten speelt dat veel minder. Een woonboot bijvoorbeeld is prima te klimatiseren met een warmtewisselaar onder of naast de drijfbak. En Floating Office in Rotterdam heeft hiervoor leidingen rechtstreeks ingestort in de betonnen drijfbakken. ONDERZOEK TIEL Dat de mogelijkheden heel divers zijn, blijkt ook wel uit een onderzoek naar aquathermie voor een groot deel van Tiel, met gebruik van water uit de Waal dat momenteel gaande is. “Dat is een studie naar diverse mogelijkheden, zoals energiewinning met een inlaat, maar ook met een warmtewisselaar die in betonnen bakken in de rivier zelf kan worden gehangen. Ook wordt gekeken naar het wel of niet toepassen van eenWKO.” Andere variabelen zijn de koppeling aan een warmtenet. “Kies je voor een laagtemperatuurnet met een warmtepomp in elke woning of kies je voor een hoogtemperatuurnet? In het eerste geval moet je de woningen allemaal goed isoleren. Met een hoogtemperatuurnet kun je volstaan met minder isolatie van de gebouwen, maar heb je hogere aanlegkosten vanwege onder meer de geïsoleerde leidingen die je nodig hebt.” LOKALE FACTOREN Zo’n studie geeft volgens Looijen aan dat enerzijds de techniek nog in ontwikkeling is, maar anderzijds ook dat de juiste techniek afhankelijk is van lokale omstandigheden. “Dat geldt sowieso voor de haalbaarheid en betaalbaarheid.” Zo zag de gemeente Doesburg onlangs af van het plan om energie te gaan winnen uit de Oude IJssel. Mede door het passeren van infrastructuur en een waterkering werden de kosten te hoog. “De Autoriteit Consument en Markt heeft een maximum gesteld aan de aansluitkosten per huishouden. Als je daar bovenuit gaat komen, wie gaat het dan betalen?” Het Netwerk Aquathermie heeft al veel in kaart gebracht over die haalbaarheid en betaalbaarheid. Zo is het onder meer mogelijk om via Aquathermieviewer.nl snel de mogelijke bronnen in kaart te krijgen, in relatie tot de gevraagde energie in het gebied. Ook zijn er al veel kosten inzichtelijk gemaakt. Gerealiseerde projecten aquathermie zijn te bekijken via de Projectenkaart (https:// www.aquathermie.nl/praktijk/aquathermie+projectenkaart/default.aspx) of de site aquathermie.nl. ZWEMBADEN Looijen verwacht dat het aantal en de omvang van projecten met aquathermie de komende jaren dan ook alleen maar zal toenemen. “Je ziet dat ook terug in de gemeentelijke Warmtevisies. Daarnaast is er een aanpassing van de subsidieregelingen SDE+ zodat die beter beschikbaar is voor aquathermie. Dat zijn allemaal stapjes bij elkaar die tot meer vraag zullen leiden.” Daarnaast loopt er bijvoorbeeld ook een onderzoek naar het aantal zwembaden dat gelegen is in de nabijheid van oppervlaktewater en juist ook afvalwaterzuiveringen. Aquathermie is daar een interessante oplossing voor. De technische installatie voor TEO in Blaricum. Foto: NAT. In het project Mariastichting in Haarlem zijn 378 woningen aangesloten op TEO. Foto: NAT. Water wordt energiebron

Circulaire leid van nodula PIPELINE SOLU FOR THE FUT Circul ire leidingsys van nodulair giet PIPELINE SOLUTIONS FOR THE FUTURE idingsystemen ulair gietijzer LUTIONS UTURE culaire leidingsystemen van nodulair gietijzer PIPELINE SOLUTIONS FOR THE FUTURE Circulaire leidingsystemen van nodulair gietijzer

13 NUMMER 5 / SEPTEMBER 2022 ONDERGRONDSE INFRA RIONED onderzoekt energie-impact van stedelijk water Stichting RIONED heeft de component energie in de keten van stedelijk water in kaart laten brengen. De resultaten kunnen helpen bij het nemen van beslissingen over bijvoorbeeld infiltratie van regenwater of de nafiltering van afvalwater in de rioolwaterzuivering. TEKST: HENKWIND BEELD: WEBINAR RIONED Het onderzoek is uitgevoerd door RoyalHaskoningDHV en beslaat de hele waterketen van winning, transport, huishoudelijk gebruik, inzameling en zuivering. Daarbij is de hele levenscyclus van de installatie meegenomen. Per onderdeel van de cyclus is gekeken naar energieverbruik en mogelijkheden om daar invloed op uit te oefenen. De resultaten werden gepresenteerd in een webinar dat online te bekijken is op www.riool.net. Onze drinkwatervoorziening kost 713 MJ energie per inwoner per jaar. Daarvan is distributie met 285 MJ de grootste component, direct gevolgd door de zuivering met 239 MJ. Transport kost 134 MJ en inzameling tot slot nog 55 MJ. Die 713 MJ energie per inwoner per jaar is overigens niet heel indrukwekkend. Dat komt ongeveer overeen met het verbruik van een koelkast. INFILTRATIE De onderzoekers begonnen bij de start van de watercyclus, namelijk waar het beschikbaar komt. En dat is grondwater of oppervlaktewater, gevoed door hemelwater. Zij hebben daarbij gekeken naar de mogelijkheden om hemelwater te infiltreren in de bodem. Uitgangspunt was daarbij een complete nieuwbouwwijk. De mogelijkheden die zij daarin meenamen waren aanleg van een wadi en ondergrondse systemen met kunststof kratten, lavasteen of steenwol. De wadi heeft de laagste energie-impact met 4 MJ per inwoner per jaar. Dat komt vooral doordat de aanleg van een wadi weinig materialen en werkzaamheden vergt. Lavasteen en steenwol scoren iets hoger met respectievelijk 12 en 13 MJ per inwoner per jaar. Opvallend is dat het kunststof krat een enorme uitschieter is met 117 MJ per inwoner per jaar. Waarbij de onderzoekers wel aantekenen dat ze uitgaan van een krat uit virgin materialen. Een krat met een percentage gerecycled kunststof heeft een fors lagere impact. TRANSPORT Als het gaat om transport is onze drinkwatervoorziening zeer efficiënt. Onderzoekers Ruben Roelofs en Timon Huijzendveld rekenden voor dat transport van drinkwater naar de kraan 7 MJ energie per kubieke meter kost. Inwoners betalen twee tot drie euro per kubieke meter water. Koop je water in flessen in de supermarkt dan is dat 17.000 MJ per kubieke meter en betaal je 1.000 euro. Vervolgens wordt het water gebruikt in de huishoudens. Douchen zorgt daarbij voor het hoogste verbruik met 48,6 procent, gevolgd door toilet met 33,7 procent en wasmachine met 14,3 procent. Voor de inzameling van rioolwater is het gescheiden stelsel het systeem dat het beste scoort op energieverbruik. Dat komt doordat er bij dit systeem het minste water hoeft te worden verpompt. IBA OF PERSLEIDING De onderzoekers maakten voor de zuivering nog een klein stapje naar buiten het stedelijk gebied. In landelijk gebied zijn er twee mogelijkheden voor de waterzuivering: de individuele IBA of de drukriolering met een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Logischerwijs heeft IBA veel minder energie-impact. Er zijn minder materialen nodig voor de aanleg en er is minder transport mogelijk. Waarmee de onderzoekers overigens niet wilden zeggen dat de IBA dus altijd de beste oplossing zou zijn. ENERGIEWINNING Als het water aankomt in de zuiveringsinstallatie bevat het chemische energie en warmte. Die zou je terug kunnen winnen, maar belangrijk daarbij is wel dat het zuiveringsproces niet mag worden verstoord. Ook moet worden gekeken naar wat er over blijft. Zo kun je biogas winnen uit slib, maar dat kost ook energie en je moet kijken of dit niet ten koste gaat van andere grondstoffen in het slib. Niettemin bevat rioolwater alleen al aan chemische energie (onder andere fecaliën) 900MJ per inwoner per jaar. Waar de hele keten dus 713MJ per inwoner per jaar vraagt. Daarnaast is er nog een potentieel van 3.700 MJ per inwoner per jaar door warmtewinning (aquathermie). Niettemin is er met aquathermie uit oppervlaktewater veel meer te halen: 8.500 MJ. Dat cijfer gaat dan alleen omwinbare energie, dus uit oppervlaktewater in de omgeving van gebouwen. Aquathermie zou in ongeveer de helft van de warmtevraag van het gebouwd gebied kunnen voorzien. Als voorbeeld rekenden de onderzoekers aan een woonboot. Met een CV op gas is het energieverbruik 23.600 MJ per inwoner per jaar. Met energie uit oppervlaktewater en een warmtepomp op grijze stroom is dat de helft: 12.800. Met groene stroom halveert dat nogmaals tot 6.200 MJ per inwoner per jaar. NAZUIVERING De onderzoekers keken ook naar mogelijkheden voor nazuivering van rioolwater, dat steeds meer wordt toegepast om bijvoorbeeld resten van medicijnen en microplastics te verwijderen. Dat kan met poederkool, ozon, bioadsorptie in combinatie met ozon en met nanofiltratie. Poederkool is energetisch de beste oplossing met circa 5 MJ per inwoner per jaar energieverbruik. Bioadsorptie in combinatie met ozon scoort rond de 25 MJ; alleen ozon rond de 50. Nanofiltratie komt echter uit op maar liefst 145 MJ per inwoner per jaar. Dat staat gelijk aan ongeveer de helft van de energie die nu nodig is voor waterzuivering. RIONED bekijkt momenteel hoe het de resultaten van het onderzoek nader ter beschikking gaat stellen aan belanghebbenden. Douchen zorgt voor het hoogste waterverbruik met 48,6 procent, gevolgd door toilet met 33,7 procent en wasmachine met 14,3 procent. Opvallend is dat het kunststof krat een enorme uitschieter is met 117 MJ per inwoner per jaar. Dat is echter een krat uit virgin materialen. Een krat met een percentage gerecycled kunststof heeft een fors lagere impact.

Made with FlippingBook

RkJQdWJsaXNoZXIy NTI5MDA=